Осы жылы біздің еліміз қазақстандық велоспорттың ғасырлық мерейтойын тойлайды.

Қазақстандағы велосипед спорты бойынша бірінші жарыстардың басталуының нақты күнін анықтау үшін республикалық велросипедтік спорт федерациясы қызметкерлері үлкен зерттеу жұмыстарын жасады.

 «Қазақстандық велосипед спорты федерациясы» ҚҰ вице-президенті, бас хатшысы Қайрат Айтикеновтың айтуынша, бұл оқиға туралы алдын ала мәлім болды. Алайда құжаттық растау қажет болды: дерекнама, мұрағаттық деректер, көрушілердің еске түсірулері.

Ынтагерлердің күш-жігерлері арқасында жарқын оқиғалардан, күндерден, спортшылар мен бапкерлердің аттарынан ақырындап мозаика құрыла бастады. Сонымен, 10 жыл бұрын Ақтөбе мемлекеттік пединститутының  спорт пәндері бойынша кафедра меңгерушісі Бахытжан Есжанов «Эврика» газетіне интервьюінде былай деген: «1914 жылғы 6 шілдеде сабантойлардың бірінде ақтөбе көпестері мен «Джамгиати Хайрия»  татар қоғамы қалалық мереке бағдарламасына алғаш рет велосипед жарыстарын қосты. Татар еңбек мектебінің нұсқаушысы Сибагат Забиров  алтын медальға ие болды Золотую медаль завоевал инструктор татарской трудовой школы (басқа мәліметтер бойынша мұсылман мектебі гимнастикасы, мүмкін біреу)».

Сонда ол Қазақстан аумағында осы жарыс түрі бойынша спортшыға берілген бірінші медаль болғаны туралы болжам жасады. Медаль тікбұрышты формада. Беттік жағында велосипед бейнеленген, сырт жағында  «Велосипедтік жарыстар үшін С. Забировқа І сыйлық. Сабантой. Ақтюбе, 1914 жылғы6 шілде» жазбасы. Медаль 15 грамм салмақпен таза алтыннан құйылған. Негізге ол қысқа бау көмегімен бекітілген. Бұдан әрі Б. Есжанов  велосипед жарысы бойынша бірінші чемпионның биографиялық деректерін келтірді. Бірақ бұл туралы сәл кейінірек…

Қазақстандағы велосипед спортының туылған күнін ресми жариялау, ғасырлық мерейтойға арналған іс-шараларды жоспарлау үшін бұл ақиқаттар аз болды. Жуырда «Юность» облыстық БЖСМ директоры Александр Грибовский Қазақстандық велоспорт федерациясының сұрауы бойынша әріптестерімен Ақтөбе мұрағаттарынан «Культура» баспаханасында шығарылған 1914 жылғы 17 шілдедегі № 19  «Ақтөбе қалалық хабаршысы» екі апталық әдеби шаруашылық журналын тапты. Онда Қазақстанда алғашқы велосипедшілер жарысын өткізу туралы хабарлама болған.

Велоспорт федерациясы осы журналдың журналдың 14-ші және 15-ші берттері көшірмелерінің редакцияларын берді, онда «Сабантой» баяндамасында Қозғалтқыш шоғал жасырын атпен автор жергілікті көпестердің және қарапайым азаматтардың қайырымдылығымен ұйымдастырылған  мерекеге дайындық және өткізу туралы толық айтып берді. Оны бастамашысы автордың хабарлауынша, беделді және табысты азаматтардың бірі А. Хусаинов болған.

Алғашқы шығындарға ақша бөле отырып, меценат былай деген: «Жақсы жерге егілген тұқым жемісін береді. Мейірімді адамдарға берілген ақылды кеңес табыс әкеледі». Жер шынында да берекелі болды. В. Усманов төрағалығымен мереке өткізу үшін  Ф. Забиров, М. Далатказин, А. Абд­рашитов, Х. Ғұбайдуллин және Г. Сағадиев құрамында ұйымдастырушылық комитет құрылды.

1914 жылғы 6 шілдеде күндізгі сағат 2-де халыққа толы жәрмеңкелік алаңда күресшілердің, балуандардың, желаяқтардың жарысы өтті. Шатырлар лық толы болды. Халықтың көбі билетсіз болған. Бақылау мүмкін емес болған. Әсіресе түйелердің жарысын қарай отырып көрермендер көңіл көтерді. Желісті жылқылар ішінен өз бақталастарынан айтарлықтай алға озған Черкасовтың әсем айғыры бірінші болып келді. Екінші орында көпес Г. Шевченко байталы, үшінші орында Ф.Забиров байталы болған. Жарыстың басқа түрінде бірінші сыйлық Г.Фадеев жоғасына, жалпы ұлттық жарыста Г.Жұбаевтың «жүйрігі» ерекшеленді. Велосипедшілердің жарысы көріністі және қызық өтті, онда Сибагат Забиров жеңімпаз болады

Енді велоспорт бойынша Қазақстанның бірінші чемпионы туралы толығырақ айтайық. Оқытушы Бахытжан Есжанов, сондай-ақ басқа авторлар негізделген көрген адамдардың еске түсірулері сақталған. Сибагат Забировтың ересек жастағы суретін табу ақиқаты қуанышты, оны Алматы қаласының спорт ветераны Борис Синев ұсынды.

Сибагат Забиров өзінің еңбек қызметін  Темірдің сауда кәсіпорындарының бірінде есепші ретінде бастаған. Там час­то проводили ярмарки Онда үнемі жәрмеңкелер өткен. Оған Орта Азиядан, Ресейден, Англиядан қатысқан. ХХ ғасыр басында нарықта халық сұранысымен көп пайдаланған велосипедтер пайда болды. Ақтөбе және Темір арасында темір жол қатынасы болмаған, сондықтан С. Забиров «Дукс» ағылшын фирмасының велосипедін сатып алған. Мәмілелер жасасу үшін оған Темирден апта сайын 1600 км-ны өтіп облыс орталығына баруға тура келген. Бұл ол үшін өзінше бір жаттығу болған.

Сонан соң Забиров Ақтөбеге көшіп барып, бірінші мұсылман мектебіне гимнастика жаттықтырушысы болып жұмысқа тұрған. Ол кезде спорт жаттығулары таңғажайып болған, Сибагатқа олардың қажеттігін дәлелдеу үшін көп күш-жігер қажет болған. На него косились муллы, подтрунивали коллеги-преподаватели Оған молдалар үңіле қарап, әріптес-мұғалімдер келемеждеген.

Сабантойда велосипед жарыстары бойынша ашық қала біріншілігі өтетіні туралы мәліметке Сибагат жағымды қарады, бірақ жеңіс және сыйлықтар туралы ойламай оған тек әуесқойлықпен ғана қатысқан. Жарысқа 12 велоспорт әуесқойлары қатысқан. Барлығында жаңа немістің немесе ағылшын велосипедтері болған, тек Сибагат Забиров көп жасаған «Дукспен» шыққан.

Спортшылар үш шеңберден әрбіреуі үш шақырымнан (шамамен 10 км) қашықтықты қала көшелері бойынша жүрді. Ең беделді және ардақты азаматтардан тұратын комиссия мүшелері мәреге С.Забировтың едәуір артықшылықпен жететінін ешкім болжамаған . Осылайша гимнастика мұғалімі велосипед спорты бойынша жарыстардың Қазақстан аумағындағы бірінші чемпионы атанды.

Ақтөбелік жанкүйер Шәміл Бахтияровтың еске алулары бойынша Сибагат Забиров өз құмарлығын қартайған шағына дейін жоғалтпаған және кез-келген ауа райында велосипедпен жүрген.  Ол Ақтөбеде Кубанская 15 көшесінде «Малышки»  ауданында тұрған. Ол үй осы күнге дейін бар.

Жалғасы бар

Максұт ИРЖАНОВ, m.irzhanov@kazpravda.kz
www.kazpravda.kz